|
#alih[[Aksara Jawa#Penggunaan dalam bahasa Sunda]]
{{Tentang|sistem penulisan bahasa Sunda|kegunaan lain|Aksara Sunda (disambiguasi)}}{{Infobox writing system|type=[[abugida]]|name=Cacarakan|altname=ꦕꦕꦫꦏꦤ꧀<br>''Aksara Sunda Cacarakan''{{Sfn|Rosyadi|1997|pp=16}}<br>''Aksara Sunda Basisir Kalér''{{Sfn|Rosyadi|1997|pp=51}}<br>''Aksara Sunda Jawa''{{Sfn|Coolsma|1985|pp=7}}|languages=[[Bahasa Sunda Priangan]]|time=abad ke-18 hingga 20|fam1={{hipotesis abjad aram-brahmi}}|fam2=[[Aksara Pallawa]]|fam3=[[Aksara Kawi]]|fam4=[[Aksara Jawa]]|sisters=[[Aksara Jawa#Penggunaan dalam bahasa Madura|Carakan Madura]]|sample=Ngalagena or Consonants in Cacarakan Script.svg|nativename=ꦄꦏ꧀ꦱꦫꦱꦸꦤ꧀ꦝꦕꦕꦫꦏꦤ꧀}}
'''''Cacarakan''''' adalah sebutan untuk [[aksara Jawa]] yang dimodifikasi untuk menuliskan [[Bahasa Sunda Priangan|bahasa Sunda dialek Priangan]] yang sempat digunakan di wilayah yang sekarang merupakan bekas [[keresidenan Priangan]] pada abad ke-18 sampai awal abad ke-20.{{Sfn|Permadi|2019|pp=262}}{{Sfn|Ruhailah|2010|pp=49}} Sekarang, aksara ini sudah tidak digunakan lagi dan keberadaannya tergantikan oleh [[aksara Sunda Baku]].<ref>Surat Keputusan Gubernur Kepala Daerah Tingkat I Jawa Barat Nomor 343/SK.614-Dis.PK/99</ref>{{Sfn|Republik Indonesia|2014|pp=}}
== Etimologi dan penamaan ==
Dalam [[bahasa Sunda]], ''cacarakan'' memiliki makna "meniru-niru aksara Carakan/Jawa". Dari sudut pandang tata bahasa Sunda Istilah "''cacarakan''" tebentuk dari [[kata dasar]] "''caraka''" yang mengalami proses [[reduplikasi]] dengan [[dwipurwa]] yang ditambah [[akhiran]] ''-an''.{{Sfn|Ekadjati|1999}}
Penamaan aksara ini kemudian lambat laun berubah penyebutannya seiring dengan meluasnya penggunaan aksara ini di [[Tatar Sunda]], sehingga aksara ini juga disebut sebagai [[Aksara Sunda (disambiguasi)|aksara Sunda]], penamaan ini berawal dari buku karya G.J Grashuis yang berjudul "''Handleiding voor Aanleren van het Soendaneesch Letterschrift''" (Buku Petunjuk untuk Belajar Aksara Sunda) yang berisi tentang pedoman untuk menuliskan bahasa Sunda menggunakan aksara Cacarakan yang diterbitkan pada tahun 1860.{{Sfn|Rosyadi|1997|pp=17}}
== Perbedaan dengan Aksara Carakan Jawa ==
Terdapat beberapa perbedaan ortografi antara Cacarakan (Sunda) dengan Carakan (Jawa), yaitu:{{Sfn|Coolsma|1985|pp=7}}
* Vokal [ɨ] <eu> ditulis sebagai {{Script|Java|◌ꦼꦴ}} atau {{Script|Java|◌ꦼꦵ}}, yang disebut sebagai ''paneuleung'' dalam Cacarakan (vokal ini tidak terdapat dalam Carakan).
* Vokal Mandiri yang terdapat di awal kata dalam Cacarakan ditulis dengan ''aksara sora'' ([[bahasa Jawa]]: ''aksara swara''). Misalnya dalam Carakan, untuk menuliskan kata ''aksara'', dapat diwakili dengan huruf /ha/ menjadi /haksara/ walaupun tetap dibaca sebagai ''aksara'', sedangkan dalam Cacarakan tidak mengalami perubahan sehingga tetap ditulis sebagai /aksara/ untuk dibaca sebagai ''aksara.''
* Vokal Mandiri [i] ditulis sebagai {{Script|Java|ꦄꦶ}} dalam Cacarakan. Meskipun, bisa juga ditulis sebagaimana vokal i dalam aksara Carakan pada umumnya.
* Konsonan [ɲ] <ny> ditulis sebagai {{Script|Java|ꦤꦾ}} untuk ''ngalagéna'' yang berdiri sendiri, sedangkan untuk pasangan diakritik ditulis sebagai {{Script|Java|◌꧀ꦚ}}. Aksara {{Script|Java|ꦚ}} dalam Carakan tidak digunakan dalam Cacarakan.
Selain itu, jika dalam Carakan Jawa terdapat sebanyak 20 huruf konsonan, maka dalam Cacarakan Sunda hanya ada 18 [[huruf]] [[konsonan]] (aksara <dha> dan <tha> tidak dipakai dalam Cacarakan) walaupun pada kenyataanya bentuk ortografi aksara <dha> pada Carakan digunakan untuk menggantikan bentuk ortografi aksara <da> pada Cacarakan.{{Sfn|Coolsma|1985|pp=5}} Untuk melihat perbedaan keduanya dengan lebih jelas, perhatikan tabel di bawah ini:
{| class="wikitable"
|+
! colspan="6" |Aksara ''Ngalagéna''
|-
!Bunyi
!Cacarakan
!Carakan
!Bunyi
!Cacarakan
!Carakan
|-
|''ha''
|{{Script|Java|ꦲ}}
|{{Script|Java|ꦲ}}
|''pa''
|{{Script|Java|ꦥ}}
|{{Script|Java|ꦥ}}
|-
|''na''
|{{Script|Java|ꦤ}}
|{{Script|Java|ꦤ}}
|''dha''
| -
|{{Script|Java|ꦣ}}
|-
|''ca''
|{{Script|Java|ꦕ}}
|{{Script|Java|ꦕ}}
|''ja''
|{{Script|Java|ꦗ}}
|{{Script|Java|ꦗ}}
|-
|''ra''
|{{Script|Java|ꦫ}}
|{{Script|Java|ꦫ}}
|''ya''
|{{Script|Java|ꦪ}}
|{{Script|Java|ꦪ}}
|-
|''ka''
|{{Script|Java|ꦏ}}
|{{Script|Java|ꦏ}}
|''nya''
|<u>{{red|{{Script|Java|ꦤꦾ}}}}</u>
|<u>{{red|{{Script|Java|ꦚ}}}}</u>
|-
|''da''
|<u>{{red|{{Script|Java|ꦣ}}}}</u>
|<u>{{red|{{Script|Java|ꦢ}}}}</u>
|''ma''
|{{Script|Java|ꦩ}}
|{{Script|Java|ꦩ}}
|-
|''ta''
|{{Script|Java|ꦠ}}
|{{Script|Java|ꦠ}}
|''ga''
|{{Script|Java|ꦒ}}
|{{Script|Java|ꦒ}}
|-
|''sa''
|{{Script|Java|ꦱ}}
|{{Script|Java|ꦱ}}
|''ba''
|{{Script|Java|ꦧ}}
|{{Script|Java|ꦧ}}
|-
|''wa''
|{{Script|Java|ꦮ}}
|{{Script|Java|ꦮ}}
|''tha''
| -
|{{Script|Java|ꦡ}}
|-
|''la''
|{{Script|Java|ꦭ}}
|{{Script|Java|ꦭ}}
|''nga''
|{{Script|Java|ꦔ}}
|{{Script|Java|ꦔ}}
|}
Dari tabel di atas dapat dilihat bahwa bentuk aksara /dha/ pada Carakan digunakan untuk merepresentasikan bunyi "da" dalam Cacarakan. Sedangkan untuk merepresentasikan bunyi "nya", digunakan huruf /na/ yang ditambahkan dengan ''pengkal'' dalam Carakan atau ''pamingkal'' dalam Cacarakan. Untuk pasangan huruf yang lainnya, Cacarakan tetap menggunakan pasangan yang sama dengan yang terdapat pada Carakan. Hanya saja saat pemberian ''sandhangan'' (Carakan) atau ''rarangkén'' (Cacarakan) menggunakan aturan yang dimodifikasi untuk merepresentasikan bunyi vokal pada [[bahasa Sunda]].{{Sfn|Coolsma|1985|pp=5}}
{| class="wikitable"
|+ style="text-align: center;" |''Ngalagena'' (konsonan)
!Latin
!ka
!ga
!nga
!ca
!ja
!nya
!ta
!da
!na
!pa
!ba
!ma
!ya
!ra
!la
!wa
!sa
!ha
|-
!''Cacarakan''
| align="center" |{{Script|Java|ꦏ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦒ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦔ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦕ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦗ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦤꦾ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦠ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦣ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦤ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦥ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦧ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦩ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦪ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦫ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦭ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦮ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦱ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦲ}}
|-
!''Pasangan''
|{{Script|Java|꧀ꦏ}}
|{{Script|Java|꧀ꦒ}}
|{{Script|Java|꧀ꦔ}}
|{{Script|Java|꧀ꦕ}}
|{{Script|Java|꧀ꦗ}}
|{{Script|Java|◌꧀ꦚ}}
|{{Script|Java|꧀ꦠ}}
|{{Script|Java|꧀ꦣ}}
|{{Script|Java|꧀ꦤ}}
|{{Script|Java|꧀ꦥ}}
|{{Script|Java|꧀ꦧ}}
|{{Script|Java|꧀ꦩ}}
|{{Script|Java|꧀ꦪ}}
|{{Script|Java|꧀ꦫ}}
|{{Script|Java|꧀ꦭ}}
|{{Script|Java|꧀ꦮ}}
|{{Script|Java|꧀ꦱ}}
|{{Script|Java|꧀ꦲ}}
|}
{| class="wikitable"
|+ style="text-align: center;" |''Aksara Sora'' (vokal)
!Latin
!a
!i
!u
!é
!o
!e
!eu
|-
!''Cacarakan''
| align="center" |{{Script|Java|ꦄ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦄꦶ /ꦆ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦈ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦌ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦎ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦄꦼ}}
| align="center" |{{Script|Java|ꦄꦼꦴ/ꦄꦼꦵ}}
|-
!''Pasangan''
|{{Script|Java|◌꧀ꦲ꦳}}
|{{Script|Java|◌꧀ꦲ꦳ꦶ}}
|{{Script|Java|◌꧀ꦲ꦳ꦸ}}
|{{Script|Java|ꦺ꧀ꦲ꦳}}
|{{Script|Java|◌꧀ꦲ꦳ꦴ}}
|{{Script|Java|◌꧀ꦲ꦳ꦼ}}
|{{Script|Java|◌꧀ꦲ꦳ꦼꦴ/◌꧀ꦲ꦳ꦼꦵ}}
|}
Dalam aksara sora, huruf /i/ ditulis dengan rangkaian huruf /a/ yang ditambah dengan ''wulu'' (Carakan) atau ''panghulu'' (Cacarakan). Dalam Carakan tidak ada vokal khusus yang digunakan untuk bunyi /e/ (''pepet''), sedangkan dalam Cacarakan huruf /e/ ''pepet'' ditulis secara mandiri dengan menuliskan rangkaian huruf /a/ yang ditambah dengan ''pepet'' (Carakan) atau ''pamepet'' (Cacarakan). Vokal lain yang hanya terdapat dalam Cacarakan adalah vokal yang digunakan untuk merepresentasikan bunyi [ö] atau huruf /eu/ yang cukup dominan digunakan dalam [[bahasa Sunda]]. Huruf /eu/ ditulis dengan rangkaian huruf /a/ ditambah dengan ''tarung'' (Carakan) dan ''pepet'' (Carakan) yang disebut sebagai ''paneuleung'' dalam Cacarakan.{{Sfn|Coolsma|1985|pp=6}}{{Sfn|Coolsma|1985|pp=7}}
{| class="wikitable"
|+ style="text-align: center;" |''Rarangkén'' (diakritik)
!Latin
!-a
!''panghulu'' (-i)
!''panyuku'' (-u)
!''panéléng'' (-é)
!''panolong'' (-o)
!''pamepet'' (-e)
!''paneuleung'' (-eu)
!''panyecek'' (-ng)
!''pangwisad'' (-h)
!''panglayar'' (-r)
!''pamingkal'' (-y-)
!''panyakra'' (-r-)
!''pamaéh'' (ø)
|- style="text-align: center"
!''Cacarakan''
| -
|{{Script|Java|ꦶ}}
|{{Script|Java|ꦸ}}
|{{Script|Java|ꦺ}}
|{{Script|Java|ꦴ/ꦵ}}
|{{Script|Java|ꦼ}}
|{{Script|Java|◌ꦼꦴ /◌ꦼꦵ}}
|{{Script|Java|ꦁ}}
|{{Script|Java|ꦃ}}
|{{Script|Java|ꦂ}}
|{{Script|Java|ꦾ}}
|{{Script|Java|ꦿ}}
|{{Script|Java|꧀}}
|- style="text-align: center"
!Latin
!ka
!ki
!ku
!ké
!ko
!ke
!keu
!kang
!kah
!kar
!kya
!kra
!k
|- style="text-align: center"
!''Cacarakan''
|{{Script|Java|ꦏ}}
|{{Script|Java|ꦏꦶ}}
|{{Script|Java|ꦏꦸ}}
|{{Script|Java|ꦏꦺ}}
|{{Script|Java|ꦏꦺꦴ}}
|{{Script|Java|ꦏꦼ}}
|{{Script|Java|ꦏꦼꦴ/ꦏꦼꦵ}}
|{{Script|Java|ꦏꦁ}}
|{{Script|Java|ꦏꦃ}}
|{{Script|Java|ꦏꦂ}}
|{{Script|Java|ꦏꦾ}}
|{{Script|Java|ꦏꦿ}}
|{{Script|Java|ꦏ꧀}}
|}
{| class="wikitable" style="width:40%;"
|+ style="text-align: center;" |''Wilangan'' (angka)
! rowspan="2" |Angka Arab
!0
!1
!2
!3
!4
!5
!6
!7
!8
!9
|-
!''enol''
!''hiji''
!''dua''
!''tilu''
!''opat''
!''lima''
!''genep''
!''tujuh''
!''dalapan''
!''salapan''
|- style="text-align: center"
! rowspan="2" |''Cacarakan''
|{{Script|Java|꧐}}
|{{Script|Java|꧑}}
|{{Script|Java|꧒}}
|{{Script|Java|꧓}}
|{{Script|Java|꧔}}
|{{Script|Java|꧕}}
|{{Script|Java|꧖}}
|{{Script|Java|꧗}}
|{{Script|Java|꧘}}
|{{Script|Java|꧙}}
|-
|''{{Script|Java|ꦄꦼꦤꦺꦴꦭ꧀}}''
|''{{Script|Java|ꦲꦶꦗꦶ}}''
|''{{Script|Java|ꦢꦸꦮ}}''
|''{{Script|Java|ꦠꦶꦭꦸ}}''
|''{{Script|Java|ꦲꦺꦴꦥꦠ꧀}}''
|''{{Script|Java|ꦭꦶꦩ}}''
|''{{Script|Java|ꦒꦼꦤꦼꦥ꧀}}''
|''{{Script|Java|ꦠꦸꦗꦸꦃ}}''
|''{{Script|Java|ꦢꦭꦥꦤ꧀}}''
|''{{Script|Java|ꦱꦭꦥꦤ꧀}}''
|}
{| class="wikitable"
|+ style="text-align: center;" |Pungtuasi
! rowspan="2" style="text-align: center" |''Cacarakan''
!''koma''
(koma)
!''titik''
(titik)
!''pipa''
(pembatas angka)
!''adeg-adeg''
(tanda mulai)
|-
| style="text-align: center" |{{Script|Java|꧈}}
| style="text-align: center" |{{Script|Java|꧉}}
| style="text-align: center" |{{Script|Java|꧇}}
| style="text-align: center" |{{Script|Java|꧋}}
|}
== Contoh ==
[[Pernyataan Umum tentang Hak-Hak Asasi Manusia|UDHR]] Pasal 1:
''Sakumna jalma gubrag ka alam dunya téh sipatna merdika jeung boga martabat katut hak-hak anu sarua. Maranéhna dibéré akal jeung haté nurani, campur-gaul jeung sasamana aya dina sumanget duduluran.''<br>{{Jav|ꦱꦏꦸꦩ꧀ꦤꦗꦭ꧀ꦩꦒꦸꦧꦿꦒ꧀ꦏꦄꦭꦩ꧀ꦝꦸꦤꦾꦠꦺꦃꦱꦶꦥꦠ꧀ꦤꦩꦼꦂꦝꦶꦏꦗꦼꦵꦁꦧꦺꦴꦒꦩꦂꦠꦧꦠ꧀ꦏꦠꦸꦠ꧀ꦲꦏ꧀ꦲꦏ꧀ꦄꦤꦸꦱꦫꦸꦮ꧉ꦩꦫꦤꦺꦃꦤꦢꦶꦧꦺꦫꦺꦄꦏꦭ꧀ꦗꦼꦵꦁꦲꦠꦺꦤꦸꦫꦤꦶ꧈ꦕꦩ꧀ꦥꦸꦂꦒꦲꦸꦭ꧀ꦗꦼꦵꦁꦱꦱꦩꦤꦄꦪꦢꦶꦤꦱꦸꦩꦔꦼꦠ꧀ꦢꦸꦢꦸꦭꦸꦫꦤ꧀}}
== Lihat pula ==
* [[Aksara Nusantara]]
* [[Abjad Pegon]]
== Rujukan ==
=== Catatan kaki ===
{{Reflist}}
=== Daftar pustaka ===
{{refbegin|30em|indent=yes}}
*{{Cite book|last=Tim Unicode Aksara Sunda|first=|last4=Sutisna|first4=Dadan|date=2008|url=http://file.upi.edu/Direktori/FPBS/JUR._PEND._BHS._DAN_SASTRA_INDONESIA/197006242006041-TEDI_PERMADI/Direktori_Aksara_Sunda_untuk_Unicode.pdf|title=Direktori Aksara Sunda untuk Unicode|location=[[Kota Bandung|Bandung]]|publisher=Dinas Pendidikan Pemprov Jawa Barat.|pages=|ref=harv|url-status=live}}
*{{Cite book|last=Mulyana|first=Nana dkk|date=2008|title=Katalog Naskah Kuno Museum Negeri Sri Baduga|location=[[Kota Bandung|Bandung]]|publisher=Balai Pengelolaan [[Museum Sri Baduga]].|url-status=live}}
*{{Cite book|last=Coolsma|first=Sierk|year=1985|url=https://archive.org/details/tata-bahasa-sunda/|title=Tata Bahasa Sunda|location=Jakarta|publisher=(Penerbit Asli) Fa. A.W. Sijthoff|pages=|translator-last=Widjajakusumah, Rusyana|translator-first=Husein, Yus|oclc=13986971|ref=harv|orig-year=1904|url-status=live}}
*{{Cite journal|last=Permadi|first=Tedi|date=2019|title=Struktur dan Komponen Tiga Surat Segel Tanah di Priangan|url=https://www.researchgate.net/publication/337714860_STRUKTUR_DAN_KOMPONEN_TIGA_SURAT_SEGEL_TANAH_DI_PRIANGAN|journal=Jumantara: Jurnal Manuskrip Nusantara|volume=9|issue=261|pages=|doi=10.37014/jumantara.v9i2.252|ref=harv|url-status=live|doi-access=free}}
*{{Cite journal|last=Ruhaliah|first=Ruhaliah|date=2010|title=Jejak Penjajahan pada Naskah Sunda: Studi Kasus pada Surat Tanah|url=https://ejournal.perpusnas.go.id/jm/article/view/00100120103|journal=Jurnal Manuskrip Nusantara|volume=1|issue=1|pages=|doi=10.37014/jumantara.v1i1.104|ref=harv|url-status=live|doi-access=free}}
*{{Cite book|last=Rosyadi|date=1997|url=http://repositori.kemdikbud.go.id/14862/1/Pelestarian%20dan%20usaha%20pengembangan%20aksara%20daerah%20sunda.pdf|title=Pelestarian Dan Usaha Pengembangan Aksara Daerah Sunda|location=Jakarta|publisher=Proyek Pengkajian dan Pembinaan Nilai-Nilai Budaya Pusat Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisional Direktorat Jenderal Kebudayaan|ref=harv|url-status=live}}
*{{Cite book|last=Ekadjati|first=Edi S.|date=1999|url=https://books.google.co.id/books?printsec=frontcover&vid=LCCN99503487&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Direktori Edisi Naskah Nusantara|location=Jakarta|publisher=Yayasan Obor Indonesia dan Masyarakat Pernaskahan Nusantara|isbn=9794613347|ref=harv|url-status=live}}
*{{Cite web|last=Republik Indonesia|year=2014|title=Perubahan atas Peraturan Daerah Provinsi Jawa Barat Nomor 5 Tahun 2003 tentang Pemeliharaan Bahasa, Sastra dan Aksara Daerah|url=https://jdih.jabarprov.go.id/page/info/produk/7140|website=jabarprov.go.id|ref=harv}}
{{refend}}
== Pranala luar ==
{{Commonscat|Cacarakan script}}
* [https://ilhamnurwansah.files.wordpress.com/2016/09/panduan-cacarakan-sunda.pdf Panduan Penulisan Cacarakan Sunda]
{{Bahasa Sunda/Pranala luar}}
{{Bahasa Sunda}}
[[Kategori:Aksara Sunda]]
| 