Purwakanthi merupakan rima atau alunan bunyi yang sama pada beberapa kata dalam Sastra Jawa dan Sastra Sunda.[1] Purwakanthi berasal dari kata purwa artinya awalan, dan kanthi yang berarti menggandeng atau mengulang, sehingga purwakanthi arti harfiahnya adalah mengulang yang telah disebut di awal.

Purwakanthi sering digunakan dalam pantun atau peribahasa, yang biasanya berisikan nasihat dan petuah-petuah kehidupan. Umumnya disampaikan secara ringkas, dengan padanan kata bersajak yang pas sehingga terkesan indah sekaligus mudah diingat.

Terdapat tiga macam purwakanthi,[1] yaitu: (1) Purwakanthi guru swara, (2) Purwakanthi guru sastra, dan (3) Purwakanthi guru basa/lumaksita.

Purwakanthi Guru Swara

Purwakanthi guru swara ditandai dengan persamaan bunyi (huruf vokalnya sama).

  • Ana awan, ana pangan
  • Ngalah nanging oleh
  • Sing salah kudu seleh
  • Becik ketitik ala ketara
  • Sing weweh bakal pikoleh
  • Adigang adigung adiguna
  • Inggih-inggih ora kepanggih
  • Ciri wanci lelai ginawa mati
  • Desa mawa cara negara mawa tata
  • Witing tresna jalaran seka kulina
  • Giri lungsi, jalma tan kena ingina
  • Yen menang, aja njur sewenang wenang
  • Ana bungah, ana susah iku wis lumrah
  • Sing gelem ngalah, bakal luhur wekasane
  • Yen krasa enak, aja njur lali anak, lali bojo, lali kanca

Purwakanthi Guru Sastra

Purwakanthi guru sastra ditandai dengan persamaan huruf yakni huruf konsonan yang sama.

  • Tata titi titig tatag, tanggung tertib, dhateng saphadhaning dumadi
  • Taberi nastiti lan ngati-ati, mesthi bakal dadi
  • Wong jejodohan kudu ngelingi: babat, bibit, bobot, bebet
  • Ruruh,rereh,ririh ing wewarihipun, mrih reseping para muyarsi
  • Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karya, tut mburi mbahayani
  • Tarti tata-tata, ate metu turut ratan, diutus tuku tahu tempe dhuwite kertas telung atus
  • Tindak tanduk lan tutur kang kalantur, tamtu katula-tula katali, bakal kacatur,katutuh, kapatuh, pan dadi awon
  • Sluman slumun slamet, salamun nyemplung kali plung, slulup slelep-slelep oleh slepi isi klobot, Njumbul bul klambine teles bles
  • Kala kula kelas kalih, kula kilak kalo kalih kuli-kuli kula, kalo kula kéli, kali kilén kula, kalo kula kampul-kampul, kula kelap kelip kala-kala keling-keling

Purwakanthi Guru Basa/Lumaksita

Lumaksita artinya berjalan, sehingga Purwakanthi guru lumaksita ditandai dengan pengulangan kata yang telah disebutkan sebelumnya.

  • Bayem ardha, ardhane ngrasuk busana
  • Witing klapa, klapa mudha saumpama
  • Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra
  • Begja-begjane kang lali, isih begja kang eling lawan waspada
  • Bung–bung pait bung pait kuwihe maha, maha-maha lintrik cah cilik digondhol kirik, kirik-kirik belang nyang pawon kesiram wedang, wedang–wedang bubuk kemriyuk gulane remuk

Referensi

  1. ^ a b Hassan Sadhily. Ensiklopedi Indonesia. Jakarta: Ichtiar Baru-Van Hoeve. hlm. 2802.