Luak Tanah Datar atau disebut Luhak Tanah Data dalam bahasa Minangkabau merupakan salah satu kawasan konfederasi dari beberapa Nagari yang ada dalam wilayah kebudayaan Minangkabau. Bersama dengan Luhak Agam dan Luhak Limo Puluah dikenal dengan nama Luhak Nan Tigo yang berarti Luhak yang tiga.[1][2]

Balairung Sari di Nagari Tabek.

Kawasan Luhak Tanah Datar merupakan kawasan utama dalam tradisi masyarakat Minangkabau, tempat kedudukan Yang Dipertuan Pagaruyung atau Raja Alam Minangkabau. Masyarakatnya umumnya menganut kelarasan Koto Piliang, kelarasan atau aturan yang digagas oleh Datuk Katumanggungan. Sedangkan Kelarasan Bodi Caniago yang digagas Datuak Parpatiah nan Sabatang memiliki basis pengikut di Limo Kaum

Etimologi sunting

Tidak ada data yang pasti tentang asal usul nama Tanah Datar ini. Namun ada sebuah penafsiran lain dari penggunaan nama Tanah Datar ini, yaitu sebenarnya bermaksud Tak Nan Data dalam bahasa Minangkabau yang berarti tidak ada yang datar. Pengertian ini bertentangan dengan maksud Tanah Datar. Hal ini mengingat pada kawasan Luak ini memang sulit ditemukan tanah yang datar, malah kondisi geografis kawasan ini berbukit dan berlembah, sehingga maksud tidak ada tanah yang datar tentu lebih tepat untuk kondisi geografis kawasan luak ini.

Sejarah sunting

Luak Tanah Datar merupakan Luak yang pertama kali didirikan, sehingga disebut Luak Nan Tuo yang berarti Luak yang tua. Banyak peninggalan sejarah yang ditemukan di Luak ini seperti Sawah Satampang Baniah, Lurah Nan Indak Barangin, Galundi Nan Baselo, Batu Batikam, Balai Nan Panjang, dan Kuburan Panjang. Beberapa di antaranya bahkan merupakan peninggalan purbakala.

Penduduk Luak Tanah Datar pada awalnya didominasi oleh pendatang asal India Selatan.[3] Ini dibuktikan dengan banyaknya gelar bernuansa India yang dipakai oleh Datuk di Minangkabau, seperti Maharajo yang berasal dari kata Maharaj dan Rajo Indo yang berasal dari kata Rajendra.[4]

Di Luak ini terdapat pemukiman penduduk bernama Nagari Pariangan, yang oleh masyarakat Minangkabau diyakini sebagai Nagari pertama di Minangkabau. Kerajaan pertama di Minangkabau pun juga terdapat Luak ini, bernama Kerajaan Pasumayan Koto Batu.[5] Dari Luak Tanah Datar inilah kemudian orang Minangkabau berkembang dan berpindah ke daerah lain seperti Luak Limo Puluah dan Luak Agam.[6]

Wilayah sunting

Wilayah Luak Tanah Data meliputi daerah di sekitar kaki gunung Marapi bagian selatan sampai ke kaki gunung Sago bagian timur. Nagari-nagari yang termasuk ke dalam wilayah Luak Tanah Datar ini adalah:[7]

  1. Tampuak Tangkai Pariangan Salapan Koto: Pariangan, Padang Panjang, Guguak, Sikaladi, Koto Tuo, Tanjuang Limau, Sialahan, Batu Basa.
  2. Tujuah Langgam di Hilia: Galogandang, Padang Lua, Turawan, Balimbiang Kinawai, Sawah kareh, Bukik Tamasu,Padang pulai
  3. Limo Kaum Duo Baleh Koto: Dusun Tuo, Balah Labuah, Balai Batu, Kubu Rajo, Piliang, Ngungun, Panti, Silabuak Ampalu, ; Parambahan, Cubadak, Supanjang, Pabalutan, Sawah Jauah, Rambatan, Tabek Sawah Tangah.
  4. Sambilan Koto di Dalam: Tabek Boto, Salagondo, Baringin, Koto, Baranjak, Lantai Batu, Bukik Gombak, Sungai Ameh, Ambacang Baririk, Rajo Dani.
  5. Tanjuang Nan Tigo, Lubuak Nan Tigo: Tanjuang Alam, Tanjuang Sungayang, Tanjuang Barulak, Lubuak Sikarah, Lubuak Simauang, Lubuak Sipurai.
  6. Sungai Tarab Tujuah Batu: Limo Batu, Tigo Batu, Ikua Kapalo Kapak, Randai Gombak Katitiran, Koto Tuo Pasia Laweh, Koto Baru, Rao-Rao, Salo Patir Sumaniak, Supayang, Situmbuak, Gurun Ampalu, Sijangek Koto Badampiang.
  7. Langgam Nan Tujuah: Labutan, Sungai Jambu, Batipuah Nagari Gadang, Tanjuang Balik Sulik Aia, Singkarak, Saniang Baka, Silungkang, Padang Sibusuak, Sumaniak, Suraso.
  8. Batipuah Sapuluah Koto: Batipuah ateh, Batipuah Baruah, Andaleh, Sabu, Pitalah, Bungo tanjuang, Tanjuang barulak, Batu Taba, Sumpu, Gunuang Rajo, Padang Laweh Malalo, Guguak Malalo, Gunuang,Paninjauan, Jaho, Tambangan, Singgalang, Aia angek, Pandai Sikek, koto Laweh, Koto baru, Panyalaian, Bukik surungan .
  9. Lintau Buo Sambilan Koto: Batu Bulek, Balai Tangah, Tanjuang Bonai, Tapi Selo Lubuak Jantan, Buo, Pangian, Taluak Tigo Jangko.

Rantau sunting

Rantau Nan Kurang Aso Duo Puluah, Rantau Kampar Kiri, Rantau Piaman Laweh, Rantau Padang, Rantau Pasisia, Rantau Batang Hari

Ujuang Darek Kapalo Rantaunya

  • Anduriang Kayu Tanam
  • Guguak Kapalo Hilalang
  • Sumpu Kudus
  • Tujuah Koto Sungai Lansek
  • Alam Surambi Sungai Pagu

Daerah yang dinamai menurut Luak Tanah Datar sunting

Rujukan sunting

  1. ^ Idrus Hakimy Dt. Rajo Penghulu (1994). Rangkaian Mustika Adat Basandi Syarak di Minangkabau. Remaja Rosdakarya. ISBN 979-514-362-X.
  2. ^ Luhak dan Rantau. Diakses pada 31 Desember 2011.
  3. ^ Idris, Abdul Samad (1990). Payung Terkembang. Kuala Lumpur: Pustaka Budiman.
  4. ^ Tambo Alam Minangkabau: Penghapusan Sejarah dan Kekacauan Logika, 17 November 2011. Diakses pada 31 Desember 2011.
  5. ^ Ampera Salim, Zulkifli (2005). Minangkabau Dalam Catatan Sejarah yang Tercecer. Padang: Citra Budaya Indonesia. ISBN 979-3458-03-8.
  6. ^ Batuah, A. Dt. & Madjoindo, A. Dt. (1959). Tambo Minangkabau dan Adatnya. Jakarta: Balai Pustaka.
  7. ^ ukm.itb.ac.id Wilayah Minangkabau Diarsipkan 2011-08-14 di Wayback Machine.. Diakses pada 16 Agustus 2011.