Prasasti Pandan (dituliskan dengan Paṇḍān) adalah sebuah prasasti batu yang dituliskan dengan aksara dan bahasa Jawa Kuno berangka tahun 964 Śaka atau 1042 Masehi. Dan diperkirakan dikeluarkan pada tanggal 20 Juni dan 19 Juli, atau diduga sekitar 10 Juli.[1]

Prasasti ini dibuat pada masa pemerintahan raja Śrī Mahārāja Rake Halu Śrī Lokeśwara Dharmmawaṅsa Airlanggānantawikramotunggadewa. Selain nama raja, disebutkan pula seseorang bergelar rakai hino bernama Śrī Samarawijaya Dhāmasuparṇnawahana Tguh Uttunggadewa. Prasasti ini merupakan salah satu dari 33 prasasti yang dikeluarkan pada masa pemerintahan Raja Airlangga.[2]

Prasasti Pandan memiliki bentuk blok berpuncak runcing dengan tinggi 150 cm, tinggi padmasana 20 cm, lebar 95 cm, dan tebal 20 cm. Ukuran tersebut diperoleh setelah dilakukan rekonstruksi bentuk karena kondisi ditemukannya prasasti tersebut telah terpecah-pecah. Tinggi prasasti yang berukuran 150 cm ditulisi aksara Jawa Kuno di seluruh sisinya (depan/recto, belakang/verso, sisi kiri dan sisi kanan).[3]

Peletakan sunting

Prasasti Pandan pertama kali ditemukan di Desa Pandankrajan dengan kondisi terpecah-pecah.[4] Saat ini, prasasti tersebut telah direkonstruksi dan disimpan di Museum Trowulan, Trowulan, Mojokerto, Jawa Timur.[5]

Isi sunting

Secara singkat, Prasasti Pandan berisikan tentang pemberian status sīma pada pejabat Desa Pandan. Sebagai prasasti sīma, disebutkan juga beberapa nama "mańilala drwya haji" atau abdi dalem raja.[1]

Status sīma pada masa raja Airlangga diberikan pada desa yang membantu atau mendukung raja dalam pertempuran (baik menyerang ataupun bertahan),[2] namun pada prasasti ini, tidak diketahui alasan mengapa Desa Pandan diberikan status sīma karena kondisi prasasti yang sulit dibaca.

Alih aksara sunting

Berikut adalah alih aksara sisi depan (recto) dan sisi belakang (verso) yang dapat dibaca dari Prasasti Pandan:[5]

Sisi Depan sunting

  1. ...swasti Śaka warsātita...
  2. ...naksatra bāsudewata...
  3. ...irika diwāsanyya ajña śrī mahārāja airlaṅgānantāwikramottuṅgadewa...
  4. ...rakryan mahamantri i hino śrī samarawijaya dhāmasuparṇawāhana teguh uttuṅgadewa...
  5. ...ra kumonakĕn ramanta i paṇḍān sapasuk thani ...
  6. ...sambandha ramanta i paṇḍān sapasuk thani duwan i....
  7. wumil seno _ _ kinih bali sambut duman...
  8. wi _ _ śar di ni _ șun humwakĕn kasĕkĕn...
  9. ..._ měl kewaŋ stri.. _ _ ampět ampět _ ma...
  10. ..._ śumawaŋ paku _ hukěm _ _ _ luruh stri....
  11. ka uhag uwaka... rana gěwěg byuraga...
  12. barěm rintin galintuŋ gumitam uthi...
  13. ugěn kaki gosěka kaki mě(ga/la)...
  14. gěndon ..... begol.....
  15. luh kīmbu sagar ru...
  16. skar kaki pariman kaki nahib nini witi...
  17. bhas jli uśī...... _ _ _ ..... ......
  18. k gtuk wimot antur ṇo...
  19. ginir ..... kaki .....
  20. bli sisig .... saki ....
  21. tapa śasatama na ......
  22. ......ka......tā
  23. .......para......
  24. ............
  25. ............
  26. ............
  27. ...........
  28. ...ramanta i paṇḍān....

Baris ke-29 sampai ke-33 tidak dapat dibaca.

Sisi belakang sunting

  1. ...ṅara bhagā
  2. .....ta _ _ wa _ gwa dapā... hārājaḥ rāma dhma
  3. .....ḍa dya rāmanta _ _ ..
  4. ..... jī bapu wa dma _ _ _ _ ...
  5. ..... pāduka śrī mahārāja i rāmanta....
  6. .....ṇaniga ba ..... wah tankawā .....
  7. ..... sa prakāra saŋ maṅilala dṛwya haji wulu wulu magǒŋ madmit ... makadi misra paramiśra....
  8. ....maŋhuri oaraŋ suṅka dhūra paṅaruhan taji... watu tajĕm sukun. halu warak rakadut ramanaŋ pinilai kātaṅgaran
  9. .... ca lablab pakalaṅkaŋ wilaŋ thāni wīji kawaḥ tiŋkas māwi ... manumbaṅi taŋhiran tuha dagang juru huñjman juru jalir pabisar paguluŋ
  10. ....juru gosali maŋrumbe maŋguñjai tuha nambi pawuŋkunuŋ puluŋ padhi miśra hino miśrāṅin..... i wli hapu wli waduŋ wli tambaŋ wli pañjut wli haṛŋ palamak
  11. ....urutan dampulan tpuŋ kawuŋ suŋsuŋ paṅuraŋ pasukālas sipat wilut panrāṅan skar tahun jukuŋ pāninaṅin pamāwasya_....
  12. ....hopan haya ... rsa ... du ba ku yama awuka _ warsa _ _ ... paḥ padupu bha kra ka ra _ _ ṇaḥ barawa mahali
  13. man _ _ _ _ _ karěrěṅan pala _ _ _ _ kḍi walyan .... sambal sumbul hulun haji jěngi siṅan mupi mawulu
  14. wuluŋ wa ........ _ _ ri suka duḥka kadyaṅani .... walu rumambat riŋ natar wipati waŋkay kābunan raḥ ka sawur iŋ dalan
  15. .... _ _ ...... sa hasa wākcapala ..... mamijilakěn wuri niŋ kikir mamūk mamumpaŋ lūdhan tūtan aṅśa pra
  16. tyaṅsa ..... ba _ haji kuṇda ....... sī ntanta mātaya irikiŋ sīma i paṇḍan _ _ _ _ _ _ wa
  17. ...... pra hu ṇa ri saluka nuḥ taḥ pī _ rāmanta maŋkana ra pasa ..... kmitan rāmanta i pāṇḍan _ dusan _ _ _ na sira tama _ ṅta
  18. ....... rama saŋ hyaṅ ājña haji ya saŋka_ni pramādanya salwīrniŋ ha.... saŋ hyaṅ ājṅā haji lwīran yak_ā daya ni graha makā _ _ atěhě
  19. r salwirniŋ pan~ca mahāpātaka bhuktinya riṅ ihatra parātra indaḥ bhaṭāra śrī _ _ ....... kamuŋ hyaŋ dewa sakala sūksma kamuŋ hyaŋ pañca mahapataka
  20. āgastimaharsi _ pūrbwadakṣiṇa paṣcima uttarā ñaga ya neriti pāyaŋ _ _ _ _ _ ba _ bhyā madhya urdhwamadaḥ rawi śaśi kṣiti giri jala pawaṇa hu
  21. tāsana yajamāṇa ākāśa dharmma ahorātrī sandhyadwaya ..... yakṣa rākśasa pretāsura garuḍa gandhārwwa...kṣa
  22. graha kinnara .... mahoraga catu lokapāla yama baruṇa kuwera bāsawa mwaŋ putra watā pañca kuṣīka nandīśwara mahākāla sad winā
  23. yaka nāgaraja durggadewi caturaśrānanta surendra anakta hyaŋ kāla mṛtyu gaṇa bhūta rāja bhūta kika dewa sakala sukṣna _ _ lu ma _ _
  24. maḥ umasuki sa ...... _ byā pakalu mi bki sakala waga _ ..... dar _ nā kumonaṅa _ _ _ _ _ _ _ _ ...... hayu ni rāt riŋ
  25. rahineŋ bhi ..... kaprasěddha ra _ _ _ kala sūkṣma yawat ikaŋ wwaŋ danya _ ..... _ ṅumulahulaḥ anugrah paduka śrī mahārāja iriki thānī paṇḍa-
  26. -n pati _ kamuŋ hyaŋ de _ nta_pa_ya ta _ _ _ lī harī harĕpan _ ..... tampyal i hiriṅan _ _ _ _ _ _ _ _ _ ri lwaḥ rsa
  27. .... nī bhagaya paṅanī nī tuwiran maraya riṅ alas urahutĕ niṅ u _ ra ..... da ni ...
  28. mīṅanani kāŋ wwaŋ danya .... ga cāra umulahulaḥ anugraha paduka .... duwān likhi ta
  29. laṅka pu linir //o// tatkāla niṅ aṅadigakĕn rāja pra.... wa kaki ṣa/aṅga mwaŋ kaki ke...
  30. _ _ ḥ paṅa _ pra .... paṇḍan _ _ _ ...... tumbuk wu _ jala tara...
  31. _ _ _ _ _ _ _ .... _ _ _ i ramanta i .......
  32. ... _ _ _ hulu na ........ _ _ _t
  33. ....... nana stri larāṅān _ ja maha...
  34. .... sapi tan kina wruhan saŋ kanya sapi ni wwaŋ t _ _ n wadwa _ _ haji
  35. .... tra rājā putra tula putra sa _ pan _ i ra saŋ pra....

Referensi sunting

  1. ^ a b Agustin. Clara, (2010). Prasasti Paṇḍān 964 Śaka: Rekonstruksi Bentuk dan Isi. Skripsi. Depok: Fakultas Ilmu Pengetahuan Budaya Universitas Indonesia.
  2. ^ a b Tedjowasono, Ninie Susanti (2010). Airlangga : Biografi Raja Pembaru Jawa Abad XI. Depok: Komunitas Bambu. 
  3. ^ https://hurahura.wordpress.com/2015/03/05/penelusuran-beberapa-fragmen-prasasti-pa%E1%B9%87%E1%B8%8Dan-di-rumah-penduduk/
  4. ^ Nugroho, Aang Pambudi (2015-05-25). "PENELUSURAN BEBERAPA FRAGMEN PRASASTI PAṆḌĀN DI RUMAH PENDUDUK (DESA PANDANKRAJAN, KECAMATAN KEMLAGI, KABUPATEN MOJOKERTO)". Berkala Arkeologi. 35 (1): 63–78. doi:10.30883/jba.v35i1.39. ISSN 2548-7132. 
  5. ^ a b Agastya. Yoga, (2015). Prasasti Paṇḍān 964 Śaka: Tinjauan Isi. Skripsi. Depok: Fakultas Ilmu Pengetahuan Budaya Universitas Indonesia.

Bacaan lanjutan sunting

Damais, L. Ch. (1992). "La Date de la Charte Paṇḍān", dalam 50 Tahun Lembaga Purbakala dan Peninggalan Nasional 1913-1963, hal. 146-149. Jakarta: Pusat Penelitian Purbakala dan Peninggalan Nasional.